Dr. Adem Ergyl
Përafërsisht, në treqind vende në Kuranin Fisnik përmendet fjala “nefs”. Kuptimet leksikore dhe kuptimet në të cilat kjo fjalë përdoret në Kuran ndryshojnë sipas vendit në të cilin përdoret. Bazuar në këtë, kësaj fjale i janë dhënë afërisht njëzet kuptime si “vetvetja, esenca dhe e vërteta e një gjëje”, “shpirt”, “jetë”, “zemër”, “gjak”, “trup”, dhe “ego”. Ndërsa kuptimi i përgjithshëm terminologjik i kësaj fjale në literaturën e mistikës islame është përkufizuar në këtë mënyrë: “E vërteta e njeriut” dhe “qendra shpirtërore në të cilën gjenden të mbledhura ndjenjat e këqija të njeriut ose qendra kryesore e fuqisë së zemërimit dhe epshit, që gjendet te njeriu”. Nisur nga pikëpamja e këtij këndvështrimi, rregulli: “Ai që e njeh nefsin e tij, e njeh edhe Zotin”, është përdorur gjithmonë si kaide-i kullijje / rregull i përgjithshëm.
Rezistimi kundrejt dëshirave të padobishme të nefsit dhe gjendja shpirtërore e zgjuar kundrejt mashtrimeve dhe dredhive të saj, është konsideruar si një përpjekje e domosdoshme për të arritur shpëtimin në procesin e pastrimit dhe arritjes së përsosmërisë nga ana e njeriut (tezkijes). Ja pra, në një urtësi të tij, në natyrën e justifikimit të kësaj përpjekjeje, Ibn Ataullah el-Iskenderi (k.d.), shprehet:
“Burimi i çdo mëkati, neglizhence ndaj Zotit dhe dëshirave të padobishme, është pëlqimi i nefsit / vetes dhe bindja ndaj saj. Ndërsa themeli i çdo lloj bindjeje ndaj Zotit, largpamësisë, mosshkujdesjes në fe dhe nderit është mospëlqimi i vetes. Qëndrimi me një injorant, që është i zgjuar kundrejt dredhive të nefsit dhe që nuk vuan nga sëmundja e vetëpëlqimit është më i mirë se qëndrimi me një dijetar që e pëlqen veten dhe që u bindet dëshirave të saj. Cila dije mund ta bëjë një dijetar të jetë i kënaqur me nefsin / veten e tij? A mund të quhet dije një dije e tillë? Po ashtu, cila injorancë mund ta vërë në gatishmëri poseduesin e saj kundrejt nefsit të tij dhe ta bëjë që të mos e pëlqejë vetveten? A mund të quhet injorancë një injorancë e tillë?
Majasë së nefsit të njeriu i është dhënë animi dhe aftësia për të keqen (fuxhur), si domosdoshmëri e sprovimit hyjnor dhe fuqia për t’u mbrojtur dhe pastruar nga ajo (takva). Për këtë arsye, çdo nefs që nuk kalon nga procesi i pastrimit dhe edukimit, është një nefs i papjekur që vazhdimisht e urdhëron njeriun për të bërë keq. Edhe pse nganjëherë njeriu e “kritikon veten e tij” sipas fuqisë së devotshmërisë që ka brenda, kjo kritikë shpeshherë nuk mjafton për ta parandaluar nefsin. Korrja e fitores kundrejt nefsit arrihet vetëm me mbrojtjen dhe ndihmën hyjnore. Ndërsa arritja e kësaj ndihme dhe mëshire hyjnore realizohet vetëm duke e përkujtuar Allahun Teala vazhdimisht, duke kërkuar strehim tek Ai dhe duke e shtuar devotshmërinë tonë ndaj Tij. Në Kuranin Fisnik theksohen këto të vërteta në këtë ajet që thuhet nga goja e Jusufit, alejhi’s-selam:
“Unë nuk e shfajësoj veten, sepse nefsi (i njeriut) është fort i prirur për të keqe, përveç atij që e mëshiron Zoti im. Me të vërtetë, Zoti im është Falës dhe Mëshirëplotë.” (Jusuf, 53)
Perceptimi i këtij aspekti të nefsit dhe ruajtja nga ajo është zgjuarsi, ndërsa të qenët i sigurt prej saj është gaflet /shkujdesje / neglizhencë. Themeli i përparimit është mospranimi i nefsit si i mjaftueshëm. Fillimi i mendimit “arrita përsosmërinë”, te një njeri është shkak i ndalesës së tij në rrugën e përparimit, ndërsa vazhdimësia e këtij mendimi është shkak i rënies së tij. Edhe rritja dhe lartësimi që modestia i bën njeriut janë të ndërtuara mbi këtë fshehtësi.
Allahu i Lartësuar nuk i pranon shtirjet e robërve të Tij për ta shfaqur veten si të pastër dhe të dëlirë dhe pohimet e tyre për devotshmëri. Nisur nga kjo, thotë:
“Për ata që ruhen prej gjynaheve të mëdha dhe veprave imorale, përveç gjynaheve të vogla, me të vërtetë, Zoti yt është i Gjerë në falje. Ai ju njeh mjaft mirë, qysh se ju krijoi nga dheu dhe qysh se keni qenë embrion në barkun e nënave tuaja. Prandaj, mos u lavdëroni me pafajësinë tuaj! Ai i njeh më së miri ata që ruhen nga gjynahet.” (Nexhm, 32)
Sëmundja e vetëpëlqimit, apo me një shprehje tjetër, të qenët i kënaqur me nefsin, është një ndjenjë helmuese që e ndalon kërkimin e mirësisë dhe përsosmërisë. Kjo ndjenjë e fton njeriun në shumë mëkate dhe moral të keq. Ata të cilët e kanë këtë cilësi, vazhdimisht i kërkojnë gabimet dhe mangësitë te të tjerët, ngaqë nuk shohin asnjë gabim apo mangësi te vetja e tyre. Ata janë mendjemëdhenj. I nënçmojnë të tjerët dhe nuk pëlqejnë asnjë. Nuk pendohen dhe nuk i kërkojnë falje Zotit (xh.xh.). Nuk i luten dhe nuk i përgjërohen të Plotfuqishmit. Ata zihen me të gjithë dhe i shohin si shumë të vogla mëkatet e tyre.
Kjo fjalë e Abdullah ibn Mes’udit, radijallahu anhu, e tregon këtë të vërtetë:
“Besimtari e shikon mëkatin e tij kështu: Sikur vetja i duket i ulur nën një mal, që çdo çast mund t’i bjerë sipër. Ai vazhdimisht ka frikë në mos ky mal i bie mbi kokë. Ndërsa mëkatari e shikon mëkatin e tij si një mizë që i kalon nga hunda.” Kur Ibn Mes’udi e tha këtë fjalë, bëri me dorë sikur po trembte mizën nga hunda e tij.
Kurani Fisnik ua tërheq vërejtjen besimtarëve që të mos anojnë nga dëshirat e nefsit, domethënë nga dëshirat e pasionet e nefsit që janë të ndaluara në Islam dhe u kërkon atyre të jenë të zgjuar ndaj kësaj gjendjeje. Madje, duke folur për ata që i kanë bërë zot dëshirat e tyre vetjake, thekson edhe pikat e rrezikshme në të cilat nefsi mund ta zvarrisë njeriun. Në lidhje me këtë çështje, na shtron para sysh si një tablo procesin e shkatërrimit të Bel’am b. Bauras:
“Tregoju atyre (hebrenjve) për njeriun (Bel’am b. Bauran), të cilit Ne i mësuam shpalljet Tona, por ai u largua prej tyre. Kështu, djalli e pushtoi atë dhe ai u bë nga të humburit. Sikur të donim, do ta ngrinim atë (me shpalljet Tona), por ai u mbërthye pas jetës tokësore dhe u dha pas dëshirave të veta. Shembulli i tij është si shembulli i qenit: nëse e ndjek, ai të nxjerr gjuhën, nëse largohesh, ai përsëri të nxjerr gjuhën. Ky është shembull i njerëzve që mohojnë shpalljet Tona. Tregojua atyre këto ngjarje, në mënyrë që ata të mendojnë.” (A’raf, 175-176)
Ai që është i vetëdijshëm për dredhitë dhe mashtrimet e nefsit, vazhdimisht lufton për ta mposhtur armikun që ka brenda vetes, në vend që ta kërkojë atë jashtë. Ai bëhet gati për një xhihad të madh, duke i besuar nga zemra këtij deklarimi të të Dërguarit të Allahut, salallahu alejhi ve selem: “Luftëtari i vërtetë është ai që lufton me nefsin e tij.” (Tirmidhi)
Shpeshherë njeriu i sheh si të vogla mangësitë dhe mëkatet e tij. Sikundër kësaj, gabimet e të tjerëve i zmadhon dhe i ekzagjeron në syrin e tij. Sigurisht se si rezultat i kësaj, në vend që të rregullojë veten e tij, kaplohet nga halli për të rregulluar të tjerët. Kjo gjendje është argument i qartë se dëshirat vetjake e kanë verbuar syrin.
Mevlana, në veprën e tij me titull “Fihi Mafih”, e shtjellon këtë çështje duke thënë: “Njeriu nuk neveritet nga lebra dhe çibani i tij. Dorën e plagosur e fut në gjellë dhe e lëpin gishtin. Nga kjo aspak nuk ndjen neveri dhe nuk i vjen për të vjellë. Por, nëse shikon një çiban apo ndonjë plagë të vogël te dikush tjetër, atëherë nuk e ha atë ushqim dhe ndjen neveri. Prandaj veset e këqija te njerëzit u ngjajnë lebrës dhe çibanit. Kur e keqja gjendet te vetja e tij, nuk neveritet dhe nuk lëndohet. Por, nëse diçka e vogël prej kësaj të keqeje gjendet te dikush tjetër, ndjen neveri dhe urrejtje. Atëherë, nëse ai tmerrohet dhe ndjen neveri nga ti siç tmerrohesh dhe ndjen neveri edhe ti prej atij, toleroje atë!”
Ai që e di natyrën e vërtetë të nefsit dhe që është i vetëdijshëm se çfarë duhet të bëjë kundër saj, është një rob i devotshëm që ka marrë pjesë nga devotshmëria, cilido që të jetë niveli i tij në dije. Sikundër kësaj, ai që e pëlqen veten dhe është i kënaqur prej saj, në të vërtetë është një i shkretë i privuar nga devotshmëria dhe dija e vërtetë, sado që të ketë dije të gjerë. Nisur nga kjo që thamë, miqësia dhe shoqëria me dikë që e njeh nefsin e tij është një mundësi e shkëlqyer për t’u lartësuar shpirtërisht. Ndërsa shoqërimi me dijetarë, që e shikojnë veten e tyre pa mangësi dhe gabime, nuk i jep ndonjë gjë të madhe njeriut. Këto rreshta të Junus Emresë janë një shprehje e qartë e kësaj të vërtete:
Me dijtë, me dijtë
Por çka me dijtë?
Kur gjë nuk di për veten,
Ç’vlerë ka leximi, pa gjetur veten?
Në një urtësi tjetër të tij, Ibn Ataullahu (k.s.), thotë se zbulimi dhe mrekullia e vërtetë është perceptimi i mangësive të nefsit. Ai shprehet:
“Të zbulosh gabimet dhe mangësitë e nefsit, është më mirë se të njohësh të fshehtat e gajbit.”
Mevlana Xhelaleddin Rumiu (k.s.), thotë:
“Të shohësh mangësitë e vetes dhe ta qortosh nefsin, është melhem dhe ilaç për gabimet. Nëse dikush ndihet i lënduar e i brengosur dhe e beson ndërgjegjshmërisht këtë për shkak të mëkateve që ka bërë, ai merr pjesë nga hadithi në të cilin thuhet: “Nëse i pari i një populli ndihet i brengosur, kini mëshirë për të!”
Kërkimi i më të mirës në çdo kohë e në çdo gjë dhe përpjekja për ta arritur atë me besimin “më e mira është armik i të mirës”, duke mos qenë asnjëherë i kënaqur me nefsin, është shenja më e rëndësishme e lartësimit dhe dijes së vërtetë.
